Fraktur, co to jest i o skarbach Biblioteki Elbląskiej. What is Fraktur ?

Jakiś czas temu moja uwagę zwrócił anons wystawy  A Colorful Folk organizowanej przez Muzeum Winthertur. Wystawa dotyczy specyficznego stylu rysowania zbliżonego do twórczości ludowej a niektórym zapewne skojarzy się z kiczem. Jednak mnie one zachwyciły przede wszystkim mnogością kolorów, fantazyjnymi kompozycjami i ciekawymi motywami jakie stosowali ówcześni artyści.

 Some time ago, my attention was drawn notice A Colorful Folk exhibition organized by the Museum Winthertur. The exhibition refers to a specific style of drawing close to folk art and some probably associate with kitsch. However, they impressed me most of all a multitude of colors, imaginative compositions and great designs, they were using the then artists.

Katalog wystawy, A catalog from exhibition, Winthertur Museum

Zjawisko to nazwano fraktur, co  ma oznaczać sztukę ludową osiedleńców w Ameryce z kręgu kultury niemieckojęzycznej. Fraktur znane jest też pod nazwą Pennsylwania German lub Pennsylwania Dutch. Pod nazwą Fraktur kryje się oczywiście  jeden ze sposobów kaligrafowania liter znany jeszcze w okresie renesansu jak i w czasach baroku. W polskim języku nazywany jest jako fraktura i należy do ręcznego pisma  alfabetu łacińskiego. Fraktura jednak z czasem najbardziej przyjęła się w kręgu kultury niemieckiej i uważana jest za styl kaligrafii gotyku (niemieckiego).

This phenomenon is called Fraktur, which is meant to folk art settlers in America with the culture of German-speaking. Fraktur is also known as Pennsylvania German or Pennsylvania Dutch. Under the name Fraktur lies, of course, one way of calligraphy letters known yet in the Renaissance and in the Baroque era. The Polish language is referred to as fraktura and belongs to the Latin alphabet handwriting. Fraktura but over time most it adopted in the circle of German culture and is considered the Gothic style calligraphy (German).

Charakterystyczna kaligrafia stylu fraktury, Fraktur alphabet, 1825 - 1850, Free Library of Philadelphia

Vorschrift, ćwiczenie kaligraficzne, writing exercise, 1800, Free Library of Philadelphia

Emigrantów tych najwięcej przybywało do Ameryki w latach 1775 – 1790, pod koniec XVIII wieku tworzyli już dużą społeczność, posługiwali się także językiem niemieckim obok angielskiego. Ich miejscem osiedlenia stała się Pensylwania. Najwięcej emigrantów przybywało do Ameryki z Palatynatu byli to przede wszystkim przedstawiciele wyznań religijnych nie akceptowanych w księstwach niemieckich, tym duży odłam stanowiły sekty religijne -  Mennonici i Anabaptyści. Część Mennonitów odnalazła się na Żuławach a część popłynęła za lepszym życiem i wolnością do Ameryki. Sporo osiedleńców pochodziło też ze Śląska, Moraw i Czech. 

Most of these emigrants coming to America in the years 1775 - 1790, the late eighteenth century already created a large community, also used the German language alongside English. Their place of settlement became Pennsylvania. Most immigrants to come to America from the Palatinate were mainly representatives of religious denominations not accepted in the German principalities, including a large faction were religious sects - Mennonites and Anabaptists. Part of the Mennonites found on Żuławy (now Poland) and some swam for a better life and freedom to America. Quite a few settlers also came from Silesia, Moravia and Bohemia.

Geburts und Taufschein, świadectwo narodzin i chrztu, Free Library of Philadelphia

Rysunki w typie fraktur ozdabiały ważne dokumenty jak: świadectwa narodzin i chrztu tzw: Taufscheine, Vorschriften czyli wzory do pisania (kaligrafii), dokumenty dotyczące ślubów, a także pisane błogosławieństwa dla danego domostwa. Fraktur używano do nauki rysowania, często pojawiały się także jako wpisy w sztambuchach, robiono zakładki do książek, kartki świąteczne związane z Nowym Rokiem, czy po prostu jako zwykłe rysunki dziecięce i nie tylko. Frakturą dekorowano także listy w tym bardzo modne było w XIX wieku ozdabianie a ten sposób walentynek. W ten sposób też zapisywano ważne pieśni dla społeczności w tym hymny kościelne. 

Drawings in the type Fraktur were decorated important documents like birth certificates and baptismal called: Taufscheine, Vorschriften or formulas for writing (calligraphy), documents relating to marriage, as well as written blessing for the house. Fraktur was used for learning how to draw, often popping up as well as entries in stammbuch, were made bookmarks, Christmas cards associated with the New Year, or simply as ordinary children's drawings, and more. Fraktur is also decorated with the list of that was very fashionable in the nineteenth century and thus decorating Valentine's Day. In this way, also recorded songs important for the community including hymns.

Geburts und Taufschein, świadectwo narodzin i chrztu, 1773, Free Library of Philadelphia

Najwcześniejsze fraktury były wykonywane ręcznie, za pomocą tuszu, pióra i farb akwarelowych. Z czasem kiedy druk stał się bardziej popularny wraz z rozwojem przemysłowym, dokumenty zaczęto drukować a resztę wykonywał artysta. Najczęstszymi motywami w tym stylu były motywy roślinne (tulipan) tworzące szlaczki wokół dokumentów, dekorowano także motywami zwierzęcymi – tutaj najbardziej popularne były ptaki, innymi najbardziej znanymi motywami były serca gdzie często w środku wpisywano odpowiedni tekst. Pojawiały się także postacie męskie i kobiece. 

The earliest fraktur were made by hand, using ink pen and watercolor paints. In time, when printing became more popular with the development of industrial, documents began to be printed and the rest of the performing artist. The most common motifs in this style have been Floral (tulip) around the documents, also decorated with animal motifs - here the most popular were birds, including the most famous motifs were the heart where it often inscribed in the middle of the corresponding text. There were also figures of male and female.

Rysunek dla Catharine McKnight, Drawing for Catharine McKnight, 1825, Free Library of Philadelphia

Kompozycje fraktur nie miały granic wszystko zależało od twórcy ale każda praca ma przemyślaną ideę i nie widać z niej chaosu. Tworzenie fraktury wymagało cierpliwości i pomysłowości zwłaszcza kiedy były zajęciem dla dzieci. 

Liebesbrief, list miłosny, love letter, 1769, Free Library of Philadelphia

  

I teraz coś co wiąże fraktur z terenami okolic Gdańska a dokładniej Elbląga. W zbiorach Biblioteki Elbląskiej znajduje się kolekcja zeszytów uczniów dawnego Gimnazjum Elbląskiego. Zeszyty te zawierają także rysunki uczniów wykonywane w tej technice. Są to przede wszystkim kolorowane szlaczki, wzory liter, urocze tabliczki mnożenia, motywy serduszek i wpisywanych weń teksty, motywy roślinne, a także postać żołnierza (mam skojarzenia z dziadkiem do orzechów). 

And now for something which is associated with the areas surrounding Fraktur  in Elblag (old Elbing) in more detail. In the collections of the Library of Elbag is a collection of notebooks former Middle School students Elblag. These notebooks also contain drawings of pupils performed in this technique. These are mainly colored patterns of letters, charming multiplication tables, motifs hearts into it and typed texts, floral motifs, and the figure of a soldier (seems like as Nutcracker). Unfortunately, the library is available only in Polish but also makes its collections you can see via internet. (this collection has a English version)

Zeszyty uczniów z Gimnazjum w Elblągu, Pupil notebook in the fraktur style, 1795, Biblioteka Elbląska

Zeszyt ucznia, pupil notebook, 1810, Biblioteka Elbląska

Gdzie jeszcze można odszukać styl fraktury? Otóż motywy zdobnicze zwłaszcza roślinne pojawiały się także na meblach, co zobaczyć można w zbiorach Muzeum Szczecińskiego. Oglądając fraktury amerykańskie mam też na uwadze stare domy na Żuławach, które dekorowane były podobnymi motywami roślinnymi. Te "frakturowskie" motywy roślinne przypominają mi także hafty kaszubskie, które kolorystycznie jednak reprezentują barwy monochromatyczne. 

Fraktura także stała się inspiracją dla motywów hafciarskich ale o tym napiszę następnym razem.  
 

  Where else can you find a style invoice? Well, especially plant ornamental motifs also appear on the furniture, which can be seen in the collections of the Museum of Szczecin. Watching fraktur  I also have in mind the old houses in Żuławy, which were decorated with similar motifs. These motives mostly floral remind me Kashubian embroidery, which represent the color but the color monochrome.
Fraktur also was the inspiration for embroidery motifs but write about it next time.

 Bed from the National Museum collection, Łóżko ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, 1787

  

My reproduction of sampler from 1822, from collection National Museum in Warsaw

Powyżej moja replika wzornika, który znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie. Nawiązuje ona motywami do stylu amerykańskiej fraktury: motywy są małe, uproszczone w formie jak chociażby klepsydra i czy mały wazon z kwiatami, widać też formę geometryczą przypominającą te wykorzystywane w patchworkach.
Here is my reproduction of sampler from Warsaw National Museum, dated  1822. It is remaind me primitve and folk style as in fraktur motives you can see.