Historia teatru miejskiego w Gdańsku w latach 1800 - 1841. History of Statdtheater in old Danzig in early 19th century.

Od ostatniej mojej recenzji książkowej minęło tyle czasu, że nawet jej już nie pamiętam. Dziś zatem kilka słów o książce, która zawładnęła mną na kilka tygodni. Nie jest to zwykła książka - to praca naukowa ale czyta się ją jak historyczną gawędę o dawnych czasach. I takie historie bardzo lubię.

This time I write about've read the book recently. It concerns the history of the municipal theater in Gdansk in 1800 - 1841. 

Autorka - Ewelina Damps przebadała źródła pisane dotyczące historii teatru w Gdańsku w dość ciężkim czasie dla Gdańska w latach 1800 - ( to jest od chwili założenia teatru miejskiego) aż do końca lat 30. XIX wieku. Kopalnią wiedzy okazał się zbiór afiszy teatralnych. To one prowadziły autorkę po kartach historii miasta, kultury i obyczaju w Gdańsku.

The author - Ewelina Damps examined the written sources on the history of theater in Gdansk in a rather difficult time for Gdansk in 1800 - (that is, from the founding of the city theater) until the end of the 30s. nineteenth century.

Widok Targu Węglowego z budynkiem teatru w tle, około 1830, grafika, Instytut Teatralny im, Z. Raszewskiego, Warszawa

Wszystko zaczyna się jeszcze w końcu XVIII wieku, kiedy szkoła fechtunku  była rozwalającą się budą bez ogrzewania, bez miejsca przeznaczonego dla aktorów i garderób. W tym czasie sztuki wystawiało Towarzystwo Teatralne rodziny Schuch i to ono podjęło się złożenia petycji do Rady Miejskiej w sprawie wybudowania nowego budynku teatralnego. Teatr powstał z wielkim wysiłkiem między innymi dzięki Jacobowi Kabrunowi. W pierwszych rozdziałach autorka opisuje w jaki sposób powstawał teatr, kto go projektował i gdzie w końcu został wybudowany. Uroczyste otwarcie teatru miało miejsce  w 1800 roku i wystawiono nań sztukę Das Vaterland A. W. Ifflanda. Tak zaczynają się dzieje teatru w Gdańsku w XIX wieku.

Everything starts even in the late eighteenth century, when the school fencing was a broken-down shack with no heating, no space reserved for actors and wardrobes. At that time the art exhibited Theatrical Society Schuch family and that it has taken a petition to the City Council regarding the construction of a new theater building. The theater was created with great effort, among other things thanks to Jacob Kabrun (collector and wealthy merchant). In the first chapter the author describes how the theater was built, who designed it and where it was eventually built. The ceremonial opening of the theater took place in 1800 and issued him a piece of Das Vaterland by A.W. Iffland. So they begin to happen theater in Gdansk in the nineteenth century.

Dandysowaty portret J. Kabruna, pocz. XIX wieku.

Jak autorka sama zaznacza: Całość opracowania utrzymana jest – by rzec – w duchu szkoły Zbigniewa Raszewskiego oraz Jerzego Gota. Płynna, ciągła narracja z dbałością o szczegóły była świadomym zamierzeniem autorki.*

Ta płynna ciągła narracja powoduje, że książkę czyta się jak powieść a najciekawsze wydają się te czasy opisujące historię teatru w czasie oblężenia francuskiego  z lat 1807 – 1813. Autorka sięga do wspomnień, gazet i czasopism niemieckich wydawanych także w ówczesnym Gdańsku, przedstawiając niezwykle ciekawe perypetie aktorów pracujących w Gdańsku czy nawet tych, którzy byli zapraszani do Gdańska.

This smooth continuous narrative makes the book reads like a novel and interesting these days seem to be describing the history of the theater during the siege of the French from the years 1807 - 1813. The author goes back to memories of German newspapers and magazines also published in the Gdansk, presenting an interesting adventures actors working in Gdansk or even those who were invited to Gdansk.
 

Uwagę zwracają zwłaszcza tłumaczenia z nienieckiego na polski, które w niczym nie przypominają tych, które można spotkać w innych publikacjach omawiające historię Gdańska. W czasie kiedy Gdańsk „gościł” u siebie Francuzów, teatr działał dość prężnie ze względu na to, że francuski gubernator generał Rapp chciał a nawet żądał aby w teatrze odbywały się przedstawienia teatralne (oczywiście w guście francuskim wychwalające Napoleona) oraz aby odbywały się tam również bale i reduty:

Nie wynikało to ze szczerej tęsknoty za sztuką. Gen. Rapp już wcześniej zamienił część żołdu oficerskiego na bilety teatralne, ratując tym samym teatr od upadku. (…) Hüray [dyrektor gdańskiego teatru] prosił, aby żołnierze przychodzili do teatru w mundurach, co ułatwiało pracę bileterom i automatycznie potwierdzało status żołnierza oraz posiadanie abonamentu. 

 I teraz najciekawszy fragment tłumaczenia autorki jednego z zamieszczonych afiszy z dnia (kiedy odbywało się przedstawienie i reduta) 14.02. 1809:

Teatr będzie czynny od 7., o 8. bal się rozpocznie, a zakończy o 4. rano.

Do wynajętych lóż wstęp bez pozwolenia właściciela, nie należy wchodzić z maskami.

Palenie jakiegokolwiek tytoniu jest zabronione.

Drinki odświeżające wszelkiego rodzaju znajdować się będą w sali i na galerii.

Kto chciałby zostawić płaszcze, kapelusze, futra itd., należy się udać do pani w budce, gdzie otrzyma numerek, a przy wychodzeniu należy oddać numerek, by otrzymać pozostawione rzeczy w zamian za drobna dobrowolna opłatą. Maski weneckie różnego rodzaju można nabyć u garderobianego Rings(…).

 

Kadryl do muzyki L'Horatia, ilustracja z Belle Assamblee, 1820

Takie wiadomości podaje nam autorka książki; są to perełki jakie ja rzadko spotykam w innych książkach zajmujących się historią miasta a przede wszystkim historią kultury. Widać, że autorce zależało na podaniu nie tylko suchych faktów historycznych ale także tego jacy to byli ludzie, co lubili a czego nie cenili a publiczność gdańska bywała bardzo wybredna i potrafiła być też bardzo złośliwa.

 

Suknia balowa, luty, 1820, Belle Assemblee

 

Na początku XIX wieku w teatrze na parterze nie było siedzeń pojawiły się one dopiero później, tam po prostu się stało, komentowało na głos, czasami aktor prowadził dialog z spektatorami – jak określa widzów autorka, czasami w aktorów rzucano przedmiotami zwłaszcza jak mówili słabo, złe albo jak nie znali swoich kwestii i za nich robił to sufler – w tym czasie jedna z ważniejszych osób w teatrze. W loży także było nie za poważnie, bywało i jedzenie ja i picie, głośne zachowanie, rozmowy i dyskusje. Teatr XIX wieczny więcej sobie pozwalał niż jest to dziś dopuszczalne. I trudniej było być aktorem w tamtych czasach.

In the early nineteenth century in the theater on the ground floor there were no seats they will appear later, there just happened, commented aloud, sometimes the actor led the dialogue with spektators - as defined audience author, sometimes the actors thrown objects, especially as they said weakly, bad or how they did not know my lines and doing it for them prompter - at that time one of the most important people in the theater. The lodge also was not too seriously at times and eating it and drinking, loud behavior, conversations and discussions. Theatre of the nineteenth century more liberties than is now permitted. And it was harder to be an actor at the time.

Portret Ludwiga Devrienta pędzla Wilhelma Christopha Wohliena, Berlin, 1830

Szkice przedstawiające L. Devrienta w czasie gry w sztuce Zbójcy F. Schillera

Przez cały całą pierwszą połowę XIX wieku w Gdańsku wystawiano sztuki znanych, cenionych pisarzy z kręgu kultury niemieckiej ale też wystawiano sztuki Szekspira. Byli to tacy autorzy sztuk jak A. W. Iffland, znany jako reformator teatru w Niemczech, był aktorem i autorem znanych w swym czasie sztuk teatralnych. Wystawiano tutaj też sztuki Goethego i Augusta Kotzebuego, znany ze swych preferencji prorosyjskich został tragicznie zamordowany przez studenta, który uważał go za szpiega rosyjskiego. Jego najbardziej znana sztuka to Hrabia Beniowski czy spisek na Kamczatce. Na scenie gdańskiej wystawiano tez sztuki napisane przez kobiety. Wyróżniały się dwie: Johanna Franul von Weissenthurn i Charlotte Birch – Pfeiffer. Obie panie były aktorkami i autorkami sztuk dramatycznych ale także i komedii. Większą popularność zdobyła  pani Charlotte – ilość wystawianych sztuk powodowała, że krytycy nazywali częste wystawianie jej sztuk jako „birch – pfeifferowaniem". Cenionymi aktorami byli: Ludwig Devrient, Karl Ritter von la Roche, Christph Sigismund Gruner, czy Wojciech Bogusławski. Cenionymi aktorkami były Caroline Bauer i najpiękniejsza z niemieckich aktorek Charlotte von Hagn. 

Throughout the entire first half of the nineteenth century in Gdansk, plays were staged well-known, highly regarded writers from the circle of German culture, but also staged Shakespeare's play. They were pieces by authors such as A.W. Iffland, known as a reformer of theater in Germany, he was an actor and author known in his time plays. They staged here too the art of Goethe and August Kotzebue, known for his pro-Russian preferences was tragically murdered by a student who regarded him as a Russian spy. His most well-known art is Earl Beniowski or conspiracy on Kamchatka. On stage Gdansk also staged art written by women. Two stand out: Johann von Franul Weissenthurn and Charlotte Birch - Pfeiffer. Both ladies were actresses and authors but also the dramatic arts and comedy. Increasing popularity won the Mrs. Charlotte - number of issued units meant that critics have called the frequent issuance of her pieces as " a birch - pfeiffers art." Esteemed actors were Ludwig Devrient, Karl Ritter von la Roche, Christph Sigismund Gruner, and Wojciech Bogusławski. Esteemed actresses were Caroline Bauer and most beautiful of German actresses Charlotte von Hagn.

J. Reichan, portret Wojciecha Bogusławskiego, 1798

 Pani Ewelina Damps podaje także sporo informacji o strojach w tym o tym jak wyglądała w tym czasie scenografia i jak ja wykonywano a dla mnie najcenniejsze okazały się informacje o redutach i zwyczajach na nich. Są to cenne informacje dla badacza zajmującego się też historią tańca.

Portret Charlotte Birch - Pfeiffer, lata30. XIX wieku,litografia

J. Steier, Charlotte von Hagn, 1828 w kostiumie Tekli córki tytułowego bohatera sztuki Walleinstein F. Schillera

Książkę polecam przede wszystkim czytelnikom zainteresowanych historią miasta, teatrem i kulturą obyczaju w początkach XIX wieku. I na koniec taka impresja: na książkę zwróciłam uwagę poprzez okładkę, jest inna, niż w naukowych publikacjach. Po jej przeczytaniu zachciało mi się nowej sukienki z lat 1826 - 1830, przypomniało mi się, że kiedyś na śmietniku znalazłam kupon nowego materiału bawełny w zielono czerwoną kratę, i teraz jest w trakcie jej szycia. Do czego może doprowadzić czytanie książek? 

Ewelina Damps
Historia Teatru Miejskiego w Gdańsku (1801 - 1841)
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2015